Sociale media spelen de afgelopen jaren een alsmaar grotere rol in het dagelijkse leven. Alleen al in Nederland en België gebruiken maar liefst 22 miljoen mensen regelmatig sociale media. Of het nu gaat om Facebook, Instagram, TikTok, het vernieuwde ‘X’ of zelfs Reddit: de bedrijven achter die apps en websites krijgen, dankzij je lidmaatschap, heel wat informatie over je. De zogenaamde ‘Fediverse’ wil een uitweg bieden aan wie dat beu is, maar geen afscheid kan of wil nemen van sociale media.
Dat is toch het idee dat de ontwikkelaars van het World Wide Web Consortium hadden toen ze in 2018 het ActivityPub-protocol op GitHub plaatsten. Vrij lang gingen zowel het protocol als de applicaties die er gebruik van maken onopgemerkt hun gang. Met uitzondering van een aantal activisten en techneuten vond haast niemand de weg naar de nieuwe socialemediaplatformen, gebouwd op het kersverse opensourceprotocol. Pas toen Elon Musk, baas van autobedrijf Tesla en ruimtevaartbedrijf SpaceX het platform overkocht, begon de exodus: Mastodon werd plots een kracht om rekening mee te houden. Inmiddels worden het platform en het protocol geprezen zowel geprezen als fors bekritiseerd.
ActivityPub
De makers van ActivityPub zijn duidelijk trots op hun werk. Op hun website, activitypub.rocks, zijn de auteurs bijzonder helder over waarom het protocol ontwikkeld werd: “Mis je de tijd waarin het internet nog het grootste gedecentraliseerd netwerk was? Voor alles op slot gedaan werd en we in een handvol ommuurde tuinen terechtkwamen? Wij ook. Hier is ActivityPub!”. De eerste versie van het protocol werd in 2018 geüpload en sindsdien geldt het als een standaard die door het W3C-consortium wordt aangeraden. Daardoor zou de standaard even wijdverspreid moeten worden als HTML, XML en CSS, maar zover zijn we nog lang niet. Het protocol verzorgt namelijk een beperkt aantal zaken: de mogelijkheden om posts te maken, bij te werken of te verwijderen, notificaties te versturen én ‘abonnementen’ op accounts te nemen. Dat zijn de verschillende bouwstenen die nodig zijn een modern sociaalmedianetwerk op poten te zetten en interactie tussen gebruikers mogelijk te maken. Alleen: de bouwstenen zijn nog niet in elkaar gezet en dat kan op verschillende manieren gebeuren. Vergelijk het met een sociaal medium als Reddit of Twitter: om van die netwerken gebruik te maken bestaan er verschillende ‘alternatieve’ apps. Dat is mogelijk doordat de applicaties zogenaamde API’s aanbieden: manieren om met de server te communiceren en bijvoorbeeld posts te lezen, te schrijven, erop te reageren, ze te ‘retweeten’, leuk te vinden… ActivityPub biedt die exacte bouwstenen, maar dan zonder sociaal netwerk errond. Wie er het nieuws op naleest, zal vinden dat zowel Twitter (onder Musk) en Reddit op een bepaald moment geld begonnen aanrekenen om die API’s te gebruiken. Zoiets kan met ActivityPub niet gebeuren: het protocol is opensource beschikbaar, waardoor iedereen de broncode kan inkijken. Dat maakt het meteen mogelijk om de verschillende API’s te gebruiken en zelf een sociaal netwerk in elkaar te knutselen. Wie de technische knowhow en de middelen heeft, kan daardoor zelf voor Musk of Meta spelen.
Fediverse
Dat is exact wat de ontwikkelaars achter Mastodon gedaan hebben: ze hebben een sociaal netwerk gebouwd rond de ActivityPub-code. Daarmee kunnen gebruikers van over de hele wereld zelf een sociaal netwerk oprichten. Al wat je ervoor nodigt hebt is een virtual private server of VPS, een contentopslagprovider en natuurlijk een domeinnaam waarop het netwerk bereikbaar is. Verder is het slechts een kwestie van de software te downloaden van het internet en die correct te installeren. Op mastodon.social vind je de originele server, die door de non-profitorganisatie zelf werd opgericht. Heel wat mensen maken van die server gebruik, maar regelmatig zal je accounts zien waarvan de gebruikersnaam wat langer is. Zo staat de Europese Commissie bekend als ‘@EU_Commission@social.network.europa.eu’. Het tweede deel van die naam verwijst naar de server van de EU zélf. Je kan die bezoeken door het deel na het tweede apenstaartje in de adresbalk te plakken. Wat blijkt? Ook daar werkt je Mastodon-account, indien je er een hebt aangemaakt. Daarin ligt de sterkte van Mastodon: alle servers werken met elkaar samen. Je kan vanop mastodon.social reageren op een post van social.network.europa.eu en die reactie zal op beide servers zichtbaar zijn. Die capaciteiten zitten in het ActivityPub-protocol ingebakken en zijn niet beperkt tot Mastodon.
Ook Misskey en Pleroma, andere microbloggingdiensten, integreren het ActivityPub-protocol. Daardoor kan je vanop Misskey Mastodon-posts leuk vinden en reposten, maar ook omgekeerd. Ook andere diensten als macrobloggingdienst Plume, muziekhostingservice Funkwhale en Instagram-alternatief Anfora gebruiken dezelfde API’s. Via Mastodon heb je toegang tot wat mensen op ál die platformen plaatsen en omgekeerd. Die verbindingen tussen servers en structureren zorgen ervoor dat er een veel groter netwerk ontstaat dan Mastodon alleen: de Fediverse. Die intergeconnecteerde structuur moet tegengewicht bieden aan de ‘ommuurde tuinen’ van Meta, X en ByteDance. Om posts te zien op netwerk A, hoewel jij bij netwerk B bent aangemeld, hoef je geen extra account aan te maken. Met andere woorden: je gegevens staan slechts op één server, bij één bedrijf of aanbieder opgeslagen. Die aanbieder kan je volledig zelf kiezen. Het is zelfs mogelijk om van de ene aanbieder naar de andere over te stappen als een of andere automagnaat plots beslist om de server op te kopen. Met andere woorden: de ‘Fediverse’ werkt zoals e-mail. Of je nu een account bij Microsoft of Google hebt maakt niet uit, aangezien beide diensten dezelfde protocollen gebruiken. ActivityPub is dat protocol voor sociale media, en de Fediverse is een verzameling van alle netwerken die het protocol gebruiken.
Kritiek
De grote vraag is natuurlijk: wie is er dan aansprakelijk voor wat er op het platform verschijnt? Dat ben je vooral zelf: plaats je illegale zaken online, dan zal je daar uiteindelijk zelf voor opdraaien. Serverbeheerders hebben verder, net zoals met de forums van weleer, de touwtjes in handen. Ze kunnen bepalen of je überhaupt welkom bent op een bepaalde server, maar er bijvoorbeeld ook voor zorgen dat bepaalde andere servers onzichtbaar blijven. Ben je het niet eens met het beleid van de ene server? Dan is het relatief makkelijk om je gegevens naar een andere server over te zetten. Illegale activiteiten vinden op die manier hun weg naar servers waar amper gemodereerd wordt. Anders dan bij Facebook of Instagram is er niet één partij die aan de knoppen zitten, maar bepalende verschillende partijen wat er precies kan en mag binnen kleinere gemeenschappen, die zichzelf iets of wat organiseren. Jij of je serverbeheerder zouden ervoor kunnen kiezen om posts van bepaalde accounts te verbergen of zelfs om volledige servers buiten te sluiten. Er is geen centrale instantie die, zoals bij Facebook en X wel het geval is, verantwoordelijk gehouden wordt voor wat er op het netwerk verschijnt. Daardoor kunnen Mastodon en andere ActivityPub-netwerken in een slecht daglicht gesteld worden, ook al hoef je als doorsnee gebruiker niet met illegale praktijken in aanraking te komen. Daarnaast klagen heel wat Mastodon-gebruikers steen en been dat het sociale netwerk een pak saaier is dan tegenhangers van X en Meta, waaronder het nieuwe Threads. Sociale netwerken als Facebook en X bouwen op jaren van expertise en meetgegevens. Met die data schreven ze een algoritme dat bepaalt welke posts je te zien krijgt en in welke volgorde die precies verschijnen. Het systeem is erop bedacht om je zo lang mogelijk aan de app of website te doen kleven door je aandacht vast te houden. Voor een bedrijf als Meta, ByteDance of X betekent het dat je meer reclame tegenkomt en dus meer geld in het laatje brengt, terwijl jij je amuseert. Mastodon heeft de kennis om zo’n uitgekiemd algoritme te bouwen niet, maar heeft er ook niet zoveel belang bij: het netwerk wordt namelijk gerund door een non-profitorganisatie.
Reclame
Dat houdt ook in dat reclame, zoals die op Facebook of Instagram voorkomt, niet bestaat op Mastodon. De organisatie achter het netwerk is niet uit op geldgewin en hoeft zelf niet te adverteren. Dat neemt natuurlijk niet weg dat merken zelf reclame kunnen maken door een account aan te maken. De organisatie achter het netwerk zal die posts echter geen voorgang geven of niet speciaal in de kijker zetten, zoals op andere sociale netwerken wel gebeurt. Het mechanisme om dat te doen zit niet eens in Mastodon geprogrammeerd, waardoor het sociaal netwerk tot de dag van vandaag geen reclame kent. Of dat voordelig is voor het netwerk? Ja en nee: gebruikers weten namelijk dat hun gegevens niet gebruikt worden om gerichte reclame te tonen. Tegelijkertijd is elke server volledig afhankelijk van donaties om de server- en contentproviderkosten te betalen. Kosten om de server draaiende te houden kan je niet terugverdienen door te adverteren op je server, want daar biedt Mastodon simpelweg geen ondersteuning voor. Wie een server wil opstarten, zal de kosten daarvoor zelf moeten ophoesten of afspreken dat servergebruikers mee bijdragen in de kosten. Daar kan in de toekomst verandering in komen: Meta denkt er bijvoorbeeld aan om het nieuwe sociale netwerk Threads compatibel te maken met ActivityPub. De Meta-dienst zou daardoor deel gaan uitmaken van de Fediverse en samen kunnen werken met Mastodon en andere netwerken. Het is te vroeg om te zeggen of Mark Zuckerberg de muren rond het nieuwe platform volledig sloopt, of dat een aantal functies achter slot en grendel blijven zitten. Momenteel lijkt het er bijvoorbeeld op dat je met een Mastodon-account niet op Threads zal kunnen posten. Om dat te doen zal je wellicht een account moeten aanmaken bij Meta. Threads is daardoor niet volledig ‘gefedereerd’ of in staat om samen te werken met andere diensten, maar daar kijkt Meta natuurlijk niet naar. Daar houden ze één oog op de cijfers en het ander op de markt. De idealen waarop ActivityPub en de Fediverse gebouwd zijn, die ziet het bedrijf niet.